ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΙΠΠΟΔΡΟΜΟΥ. ΑΠΟ ΤΗΝ ΗΜΕΡΙΔΑ ΣΤΟΥΣ ΔΕΛΦΟΥΣ ΣΤΙΣ 7-2-2015

Συζητώντας για το μέλλον

   Είναι μεγάλη τιμή για εμάς, για όλους όσους κατοικούν στην Ιτέα και στην γύρω από τους Δελφούς περιοχή, για όλους όσους έχουμε την άποψη ότι εδώ, ''κατοικούμε'' μαζί με την ιστορία, είναι τιμή μας λοιπόν, το να έχουμε ''συγκάτοικο'', αρωγό, υποστηρικτή και πρωτεργάτη σε αυτήν την δοξασία μας, το άοκνο ερευνητή αρχαιολόγο και Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, τον κύριο Πάνο Βαλαβάνη. 
 
Του οποίου το ενδιαφέρον για την περιοχή μας, δεν είναι μόνον επιστημονικό.  Είναι και Πολιτισμικό.  Είναι το ενδιαφέρον ενός ανθρώπου ο οποίος ζει (όταν έχει χρόνο) μαζί μας, γεύεται τις παραγωγές της γης μας και βιώνει την καθημερινότητά μας, με την απλότητα ενός πλήρως ενταγμένου ήσυχου ανθρώπου, μέσα στην τοπική κοινωνία μας.  
Θα τον αποκαλούσαμε δε και Επικουριστή, μιας και η σεμνότητά του, είναι εκ διαμέτρου αντίθετη, με το παραγόμενο έργο από αυτόν.  Κατά την γνώμη μας δηλαδή, ο κος Καθηγητής, είναι η ζώσα υλοποίηση του ''Λάθε Βιώσας'' του Επίκουρου.

  

  Επραγματοποιήθη το προηγούμενο Σάββατο 7-2-2015 στο Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, η ημερίδα με θέμα :  
''Το αρχαιολογικό έργο στην Φωκίδα (2010 - 2014)'', όπου ανάμεσα στην εξαιρετική πλειάδα των ομιλητών, ήταν και ο Καθηγητής Πάνος Βαλαβάνης.  Το θέμα δε το οποίο ανέπτυξε είχε να κάνει με τον εντοπισμό από τον ίδιον, του αρχαίου Ιπποδρόμου στην θέση ''Γωνιά'' βορείως της Ιτέας.

  Αναφέρθηκε ο κος Καθηγητής στο ιστορικό του εντοπισμού του αρχαίου Ιπποδρόμου και στα μέχρι στιγμής διαδικαστικά του θέματος.  Ανέφερε επίσης ότι, σε έναν χρόνο από σήμερα και στο Διεθνές Συνέδριο το οποίο θα πραγματοποιηθεί στην Αθήνα με θέμα ''Ιππόδρομος και Ιππικοί Αγώνες στην Αρχαία Ελλάδα'', θα υπάρξει αναλυτική εκ μέρους του παρουσίαση όλων των ανασκαφικών ευρημάτων από τον Ιππόδρομο στην ''Γωνιά'' Ιτέας.

Παραθέτουμε ολόκληρη την εισήγηση του κου Βαλαβάνη, επισημαίνοντας όμως από την αρχή, την τελευταία παράγραφό της, μιας και το ενδιαφέρον το οποίον δημιουργείται για την Ιτέα από αυτήν την διατύπωση, είναι τεράστιο :

''Μετά από όσα είπαμε, λοιπόν, αυτό που μπορούμε να κρατήσουμε ως ασφαλές είναι ότι η ιερά γη του Απόλλωνος δεν εκτεινόταν ως το Κιρραίον πεδίον αλλά επεκτεινόταν δυτικότερα της Ιτέας. Άρα, η θέση Γωνιά με τον ιππόδρομο βρισκόταν εντός των ορίων της, αποτελώντας το πιο σημαντικό αρχιτεκτονικό σύμβολό της.''

*************************************

ΙΠΠΟΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΕΦΟΡΕΙΑΣ

Κύριε Δήμαρχε, Κυρίες Δ/ντριες, κ. Δ/ντά της Γαλλικής Σχολής, κ. Συνάδελφοι, Κυρίες και Κύριοι,

Η σταθερή πολιτική της Εφορείας Αρχαιοτήτων σε συνεργασία με τη Δημοτική αρχή να ανακοινώνει στο ευρύ κοινό τα πορίσματα της ερευνητικής της δραστηριότητας είναι άκρως επαινετέα. Βέβαια οι Δελφοί αποτελούν μέρος όχι μόνο της τοπικής και της εθνικής αλλά και της παγκόσμιας κληρονομιάς. Άρα κάθε νέο εύρημα στην περιοχή αποτελεί σημαντική συμβολή στην συμπλήρωση της εικόνας μας για την ιερά χώρα του Απόλλωνος.

Εκ μέρους μου θα γίνει σύντομη αναφορά στις εξελίξεις της έρευνας για τον δελφικό ιππόδρομο, θα παρουσιαστούν τα αποτελέσματα της μικρής ανασκαφικής έρευνας κοντά στο μνημείο και θα εκτεθούν κάποιες πρώτες σκέψεις σχετικά με το ζήτημα των δυτικών ορίων της δελφικής ιεράς γης προς τη Λοκρίδα. Το θέμα έχει άμεση σχέση με την περιοχή του ιπποδρόμου και θα αναπτυχθεί εκτενέστερα στο διεθνές συνέδριο ‘Ιππόδρομοι και Ιππικοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα’, που θα γίνει σε ακριβώς ένα χρόνο στην Αθήνα, με συνεργασία του Πανεπιστημίου Αθηνών, της Γαλλικής Σχολής και του Ινστιτούτου Έρευνας της Αρχαίας Αρχιτεκτονικής της Γαλλίας.

Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Δ/ντή της Γαλλικής Σχολής κο Φαρνού για τη συνεχή υποστήριξή του, και φυσικά την Προϊσταμένη και το προσωπικό της Εφορείας για την σταθερή και γόνιμη συνεργασία μας. Επίσης να σας ενημερώσω ότι τον Ιούνιο του 2014 σε παγκόσμιο συνέδριο για τον αρχαίο αθλητισμό που έγινε στο Γκρατς της Αυστρίας, έλαβε χώραν η πρώτη παρουσίαση του ευρήματος στη διεθνή επιστημονική κοινότητα, όπου υπήρξε καθολική αποδοχή της πρότασης από τους ειδικούς. Επίσης, στο τέλος Φεβρουαρίου θα γίνει παρουσίαση του ιπποδρόμου στο επιμορφωτικό σεμινάριο του Σωματείου Ελλήνων Ξεναγών, ενώ στο άμεσο μέλλον αναμένεται η έγκριση διεξαγωγής γεωμαγνητικής έρευνας στην περιοχή, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Αιγαίου και τον καθ. Ι. Λυριτζή, προκειμένου να διαπιστωθεί η ύπαρξη ή όχι αρχαίων καταλοίπων στην κονίστρα του ιπποδρόμου.

Πολύ σύντομα και για όσους δεν είναι γνώστες του θέματος, θα αναφέρω ότι η επισήμανση του ιπποδρόμου των Δελφών στη θέση Γωνιά της Ιτέας έγινε δυνατή προ διετίας με αφορμή μια ιδέα του Αμφισσέως ιστοριοδίφη των αρχών του 20ού αι. Θεοχάρη Μελισσάρη. Η περιοχή διαθέτει ένα μοναδικής μορφής γεωμορφολογικό ανάγλυφο, που συνδυάζει επιμήκη επίπεδο χώρο ιδανικών διαστάσεων για την κονίστρα, με φυσικά κλιμακωτά πρανή για τους θεατές από τις τρεις πλευρές. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή η βόρεια στενή πλευρά με την καμπύλη μορφή της σφενδόνης,ποι αλλοιώθηκε όμως από σύγχρονο λατομείο, ενώ μέσα στην κονίστρα υπάρχει και εργοστάσιο. Η θέση βρίσκεται σε απόλυτη σύμπνοια με τις πληροφορίες των αρχαίων πηγών, από τον Πίνδαρο μέχρι τον Παυσανία, που τοποθετούν τον ιππόδρομο στο Κιρραίον πεδίον, έχει άμεση οπτική επαφή με το ιερό και τεκμηριώνει την άποψη της σύγχρονης έρευνας για τον ρόλο του φυσικού τοπίου ως κριτηρίου επιλογής των αρχαίων, και μάλιστα για τόσο μεγάλης κλίμακας κατασκευές.

Στο τοπογραφικό σχέδιο έχει καταγραφεί η χαρακτηριστική κανονικότητα στις ισοϋψείς καμπύλες που περιβάλλουν την κονίστρα, με τη μορφή συνεχών φυσικών κλιμακωτών ανδήρων, που λειτουργούσαν ως θέσεις για τους θεατές. Το κατεστραμμένο από το σύγχρονο λατομείο τμήμα στα ΒΑ του μνημείου έγινε δυνατόν να ανακτηθεί από τους χάρτες της ΓΥΣ 1:5000, ενώ μια εικόνα από το ίδιο τμήμα με τις χαρακτηριστικές βαθμιδωτές διαμορφώσεις μπορούμε να αντλήσουμε από ένα σχέδιο του Στάκελμπεργκ που έχει γίνει το 1811, και από μία φωτογραφία του Lerat του 1947, από το ίδιο σημείο που έχει ληφθεί και η κάτω φωτογραφία. Με όλα αυτά τα δεδομένα έγινε δυνατή και μία τρισδιάστατη ψηφιακή αναπαράσταση του μνημείου, που μας δίνει μια γενική αίσθηση της αρχικής του εικόνας.

Στη συνέχεια, θα αναφερθώ σύντομα στη μικρή ανασκαφική έρευνα, που έγινε τον Νοέμβριο του 2013, με χρηματοδότηση του Υπ. Πολιτισμού, μετά από ενέργειες της τέως γ.γ. κας Μενδώνη και πάντοτε σε συνεργασία με την Εφορεία. Η ανασκαφή έλαβε χώραν στους πρόποδες του λόφου των Αγίων Αναργύρων, (κόκκινη στιγμή), όπου υπήρχαν επιφανειακές ενδείξεις ύπαρξης αρχαιοτήτων, που αρχικά είχαμε συσχετίσει με την παρουσία του ιππόδρομο. Τελικά, όπως απεδείχθη, δεν έχουν καμιά σχέση με τον ιππόδρομο, ευρισκόμενες εκτός του χώρου που αυτός κατελάμβανε.

Η ανασκαφή αποκάλυψε τμήμα κτίσματος των Ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων, με εξωτερικό τοίχο πλάτους 0.70 μ., σε μήκος τουλάχιστον 16 μ., χωρίς να βρεθούν άκρα ή γωνίες του. Κατά διαστήματα, τρεις εγκάρσιοι εσωτερικοί τοίχοι εκ του αυτού υλικού, σχηματίζουν τέσσερις χώρους. Γύρω βρέθηκαν αρκετά τμήματα κεραμιδιών από την πτώση της στέγης του. Στην πλειονότητά τους ήταν λακωνικού τύπου, ενώ στο άκρο τριών στρωτήρων ήταν εντυπωμένο με ελέυθερο τρόπο και σε σχήμα φιδιού το γράμμα Ω. Τέτοιου τύπου σύμβολο δεν βρήκα πουθενά στη βιβλιογραφία, ούτε είναι γνωστό στους συναδέλφους που ανασκάπτουν στην περιοχή.

Το κτήριο φαίνεται αρκετά μεγάλο, οργανωμένο σε πολλούς χώρους, με χωμάτινα δάπεδα και ανεπίχριστους τοίχους, χωρίς όμως ευρήματα που να επιτρέπουν την ασφαλή ερμηνεία του. Η κεραμική είναι ελάχιστη και μας οδηγεί σε μία κατ’ αρχάς χρονολόγηση της χρήσης του από τα μέσα του 2^ου έως το πρώτο τέταρτο του 3^ου αι. μ.Χ. Ίσως να πρόκειται για αγροικία, που χτίστηκε στην περιοχή μετά την εποχή που με διατάγματα των ρωμαίων αυτοκρατόρων η αφιερωμένη στον Απόλλωνα ιερά γη αποδόθηκε στους κατοίκους των Δελφών.

Η παρουσίαση θα ολοκληρωθεί με ένα άλλο ζήτημα, που έχει άμεση σχέση με την προτεινόμενη θέση του ιπποδρόμου.

Από την αρχή της έρευνας απορούσα πώς οι γάλλοι μελετητές των Δελφών δεν είχαν ποτέ επισημάνει ή δεν είχαν λάβει υπόψη τους τη συγκεκριμένη θέση για την τοποθέτηση του ιπποδρόμου, παρά τα καταφανή πλεονεκτήματά της. Τούτο εξηγείται γιατί στις σχετικές μελέτες το δυτικό τμήμα του Κιρραίου πεδίου δεν θεωρούσαν ότι ανήκε στην ιερά γη του Απόλλωνος. Και επειδή ο ιππόδρομος θα πρέπει οπωσδήποτε να βρισκόταν εντός των ορίων της ιερας γης, τον τοποθετούσαν υποθετικά στο ανατολικό τμήμα του πεδίου, είτε στα νότια του Χρισσού είτε στις υπώρειες της Κίρφεως.

Τα δεδομένα στα οποία βασίζεται το όλον θέμα είναι τα ακόλουθα: Όπως ακούσατε στην προηγούμενη ανακοίνωση, στην εδαφική έκταση της πόλεως των Δελφών υπήρχαν από ιδιοκτησιακής απόψεως τρεις διακριτές κατηγορίες γαιών: Οι ιδιωτικές γαίες, οι δημόσιες γαίες που τις διαχειριζόταν η πόλις των Δελφών, και οι ιερές, που τις διαχειριζόταν το ιερατείο και το αμφικτιονικό συμβούλιο. Η τελευταία κατηγορία θα μας απασχολήσει εδώ. Πρόκειται για μια πολύ μεγάλη έκταση, που υπολογίζεται σε περίπου 150-200 τετρ. χλμ. και περιελάμβανε χονδρικά τον ορεινό όγκο της Κίρφεως και το Κιρραίον ή Κρισσαίον πεδίον. Όλη αυτή η περιοχή, αμέσως μετά τον πρώτο ιερό πόλεμο του 600-590 π.Χ., και τη συντριβή της Κίρρας από τους Αμφικτίονες, είχε αφιερωθεί στο θεό και είχε απαγορευθεί η καλλιέργεια. Έκτοτε και μέχρι το τέλος του 2^ου αι. μ.Χ. εχρησιμοποιείτο μόνον για τη βοσκή των ιερών κοπαδιών του θεού, που υπολογίζονται από 10.000 έως 30.000 ζώα.

Τα όρια της ιερά γης τα γνωρίζουμε από δύο επιγραφές χαραγμένες στην επιφάνεια των ορθοστατών του προνάου του ναού του Απόλλωνος, δείγμα κι αυτό της σημασίας τους για τη λειτουργία του ιερού. Η πρώτη επιγραφή, του 117 π.Χ. αφορά σε αμφικτιονική απόφαση, ενώ η δεύτερη του 110 μ.Χ. (εποχή Τραϊανού) είναι απόφαση του Ρωμαίου διοικητική Γαϊου Αβιδίου Νιγρίνου και είναι δίγλωσση, ελληνική και λατινική. Είναι το περίφημο bilingual monument, που είχε καταγράψει το 1436 ο πρώτος επισκέπτης των Δελφών στη σύγχρονη εποχή, Κυριακός ο Αγκωνίτης.

Συσχετισμός των δύο επιγραφών έχει οδηγήσει στη δημιουργία ενός καταλόγου 26 διαδοχικών μικροτοπωνυμίων, με τις θέσεις των ιερών όρων στην περίμετρο της ιεράς γης. Τα τοπωνύμια αυτά είναι συγκεκριμένα σημεία του εδάφους (βράχοι, λόφοι, δρόμοι, πηγές), που απέχουν το ένα από το άλλο 2-6 χλμ. και για τη δημιουργία της οροθετικής γραμμής συνδέονται μεταξύ τους με νοητά ευθύγραμμα τμήματα, όπως υποδηλώνει η φράση επ’ ορθόν ή εις ορθόν, που αναγράφεται τουλάχιστον 11 φορές.

Το πρόβλημα είναι ότι κανένα από τα τοπωνύμια αυτά δεν έχει γίνει δυνατό να ταυτισθεί έως σήμερα από την έρευνα. Για μερικά μάλιστα υπάρχουν προτάσεις που απέχουν μεταξύ τους κατά 5 χλμ. Τα ανατολικά και βόρεια σύνορα της ιεράς γης θεωρείται ότι έχουν ταυτισθεί με κάποια ασφάλεια αλλά μεγάλη αβεβαιότητα υπάρχει ως προς τα δυτικά σύνορα με τη Λοκρίδα, δηλ. με τις επικράτειες των Λοκρικών πόλεων Αμφίσσης και Μυανίας. Κατά τους Lerat και Szemler το όριο έφθανε έως τις δυτικές παρειές του Κιρραίου πεδίου, μέχρι δηλ. τους λόφους Γλα και Άγιοι Ανάργυροι (πράσινη γραμμή), καταλήγοντας στη θάλασσα της Ιτέας. Αντιθέτως, κατά τους Wescher, McInerney και Rousset το δυτικό όριο έφθανε στο μέσον του Κιρραίου πεδίου, αποδίδοντας το ανατολικό ήμισυ στην ιερά γη και το δυτικό στη Λοκρίδα (κόκκινη γραμμή). Όπως βλέπετε, και στις δύο προτάσεις η θέση του ιπποδρόμου μένει απέξω

Θα σταθούμε για λίγο στο τελευταίο τμήμα των επιγραφών, με τα τοπωνύμια του δυτικού ορίου: Μετά από ένα βράχο ‘ού τρίπους χαλκούς εστιν’ συμβολικό σημείο του ορίου, φθάνει με ευθεία γραμμή δίπλα σε μια σειρά ελιές και μετά στην κορυφή ενός όρους που ονομάζεται Ταρμήιον. Από το Ταρμήιον με ευθεία γραμμή φθάνει σε βράχο που βρίσκεται στην Τριναπέα, δηλ. σε μέρος όπου συνέκλιναν τρεις νάπες, τρεις κοιλάδες. Από την Τριναπέα το όριο περνά από χαράδρα και οδηγεί σε κρήνη που ονομάζεται Ενβάτεα. Από την κρήνη σε ευθεία γραμμή στον Αστράβαντα, δηλ. λόφο ή βράχο σε μορφή σέλας αλόγου (αστράβη είναι η σέλα). Τέλος, από τον Αστράβαντα, το όριο ταυτίζεται με δρόμο που οδηγεί προς τη θάλασσα, σε μέρος αλείας, δηλ. όχι τόπο ψαρέματος αλλά τόπο όπου μάζευαν αλάτι, σε αλυκή.

Πράγματι, όπως ομολογούν ολοι οι μελετητές, δεν είναι εύκολο να εντοπιστούν αυτά τα τοπωνύμια, να γίνει δηλαδή αυτό που οι Γάλλοι θα έλεγαν du texte au terrain. Η γενική εντύπωση που αποκτά κανείς μελετώντας αυτό το τμήμα της επιγραφής είναι ότι βρίσκεται σε τοπίο ορεινό, το οποίο όλοι μέχρι τώρα τοποθετούν βορείως του Κιρραίου πεδίου, είτε προς την πλευρά του Χρισσού, οπότε φέρουν το όριο στο μέσον του ελαιώνα, είτε πιο δυτικά, οπότε φέρουν το όριο στις δυτικές παρειές του.

Όμως, κάποιες ενδείξεις μπορούν να μας βοηθήσουν αν όχι στον ακριβή εντοπισμό του δυτικού ορίου, τουλάχιστον στον αποκλεισμό των προτεινόμενων οριοθετήσεων. Θα αρχίσουμε από το τελευταίο τοπογρ. σημείο των επιγραφών, δηλ. την αλυκή. Η βασική αντίρρηση είναι ότι αποκλείεται να υπήρχε αλυκή στην αμμώδη παραλία Ιτέας Κίρρας, όπου σύμφωνα με τις προτάσεις, καταλήγει το δυτικό όριο.

Στην αρχαιότητα, όπως και στα παλιότερα χρόνια, η συλλογή του άλατος γινόταν σε συγκεκριμένα σημεία βραχωδών ακτών που είχαν τέτοια διαμόρφωση ώστε να συγκρατούν ποσότητες θαλάσσιου ύδατος που εξατμιζόταν. Σύμφωνα με μαρτυρίες υπερηλίκων, το σημείο από όπου παλαιότερα μάζευαν αλάτι, εκτός από τα μικρά νησάκια του κόλπου, ήταν και η δυτική ακτή του όρμου της Καμιώτισσας, στα δυτικά της Ιτέας. Κατά την περίοδο της Κατοχής μάλιστα οι κάτοικοι της Αγίας Ευθυμίας, δηλ. της αρχαίας λοκρικής πόλης Μυανίας, μάζευαν από εκεί αλάτι για εμπορικούς σκοπούς.

Αυτό το σημείο λοιπόν θα μπορούσε να ταυτιστεί με την αλυκή που αναφέρει η επιγραφή. Από κει, παίρνοντας το δρόμο της επιγραφής προς Β, ΒΑ, οδηγούμαστε σε λοφώδες και ημιορεινό τοπίο, ταιριαστό με τις περιγραφές των τοπωνυμίων τoυ ορίου, με χαράδρες, κοιλάδες και πηγές. Σε τοπογραφική έρευνα που θα γίνει το επόμενο διάστημα, θα προσπαθήσουμε να επισημάνουμε κάποιες από τις θέσεις της επιγραφής, και κυρίως το επόμενο χαρακτηριστικό σημείο, την κρήνη Ενβάτεα, για την οποία υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις.

Μετά από όσα είπαμε, λοιπόν, αυτό που μπορούμε να κρατήσουμε ως ασφαλές είναι ότι η ιερά γη του Απόλλωνος δεν εκτεινόταν ως το Κιρραίον πεδίον αλλά επεκτεινόταν δυτικότερα της Ιτέας. Άρα, η θέση Γωνιά με τον ιππόδρομο βρισκόταν εντός των ορίων της, αποτελώντας το πιο σημαντικό αρχιτεκτονικό σύμβολό της.

Σας ευχαριστώ πολύ !

Πριν αφήσω το βήμα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους φίλους Δημ. Παλούκη από την Άμφισσα και Θύμιο Σκαρίμπα και Στάθη Παρασκευά από τη Ιτέα για πολλές πληροφορίες, καθώς και τον Γιάννη Καραχάλιο, με τον οποίο είχαμε μακρές συζητήσεις για το θέμα.